تقویم ایرانیان در گذر تاریخ

مطالعه تاریخ ایران باستان و تحقیقات اخیر در این زمینه نشان میدهد که انواع تقویم رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن معمول بوده است که از میان آنها سه تقویم زیر دارای اهمیت بیشتری بوده است :
1- فرس قدیم  هخامنشی 

2- اوستایی قدیم

3- مجوس و مغان

 

تقویم هخامنشی :
تقویم رایج در اوایل حکومت شاهنشاهی هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بوده است . متون کتیبه های باقی مانده از داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمانهای شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه میسازد . متون این کتیبه ها و محتوای فرمانها بیانگر این حقیقت اند که ایرانیان قدیم سال را به دوازده ماه تقسیم میکردند و فصول را می شناختند . ماه های هخامنشی و معنای برخی از آنها عبارت است از :

ادوکن ئیش : هنگام کندن جوی , برابر با فروردین

ثور واهر : بهار پر غرور , برابر با اردیبهشت

تائی گرچی : سیر چیدن , برابر با خورداد

گرم پد : پای گرم , برابر با تیر

درن باجی : جاودانگی , برابر با امرداد

کاریاشیا : برابر با شهریور
 
بایگا دئیس : ماه پرستش خدا , برابر با مهر ماه

ورگزن : برابر با آبان ماه

اثری یادی : ماه پرستش آتش : برابر با آذر ماه

آنامک : ماه خدای بی نام , برابر با دی

سامیا : برابر با بهمن ماه

ویخن : برابر با اسفند ماه

در اخبار است که داریوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار کلدانی با به نام "نبوریمنو" , "کیدینوس" را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و ایشان با آشنایی به دانش نجوم یک سال شمسی را برابر با 365 روز و 6 ساعت و 15 دقیقه و 41 ثانیه معین نمود . به احتمال قوی سال و ماه ایرانیان را با اصول سال و ماه بابلی تنظیم کردند . این تقویم که قدیمیترین نمونه زمان سنجی در ایران است , تا زمانی که تقویم اوستایی در ایران رواج یابد تقویم رسمی کشور بوده است . خصوصیات آن به شرح زیر است:
1- آغاز سال : در تقویم فرس قدیم آغاز سال با آغاز پاییز مقارن و اولین ماه سال "باکیادئیس" با برگزاری جشن "باگایادی" توام بود . همچنین از قرار معلوم جشن مهرگان بعد از برقراری تقویم زرتشتی به جای جشن باگایادی برگزار می شده است .
2- مبدا و سرآغاز : در خصوص اینکه سرآغاز تقویم فرس قدیم از چه زمانی و متکی بر چه واقعه ای بوده است , اطلاع دقیقی در دست نیست . ولی بر اساس قرائن میتوان گفت : چون آغاز سلطنت هر پادشاهی , مبدا تاریخی آن زمان محسوب میشده و در دولت بابل نیز چنین میکردند پس مادها و پارسها که چیزهای زیادی را از بابل و آشور اخذ و اقتباس کرده بودند , به احتمال زیاد این امر نیز از آنان گرفته شده است . همچنان که متون گلی پارسه ( تخت جمشید ) این احتمال را مقرون به حقیقت ساخته است
3- شمارش ایام : در تقویم فرس قدیم , مانند عصر حاضر , روزهای هر ماه را با شمارش اعداد مشخص میکردند و هر ماه دارای 30 روز بوده است . نمونه آن را در کتیبه بیستون میخوانیم :

چهارده روز از ماه ویخن گذشته بود که ...

نه روز از ماه گرم پد گذشته بود که ...
4- فصل : در تقویم فرس قدیم , سال به چهار فصل سه ماهه تقسیم می شد و به کاربردن کلماتی همچون وهار به جای بهار و وهامین به جای تابستان و پاتیژ به جای پاییز که در زبان پهلوی معمول بوده مبین همین امر است . این واژه های باستانی امروزه در زبان کردی به راحتی قابل مشاهده است . کردهای ایرانی نژاد هنوز این واژه ها را حفظ کرده اند و به بهار امروزی همان وه هار میگویند یا به تابستان پارسی امروزی همان واژه پهلوی ایران باستان یعنی هاوین را به کار می برند.

تقویم دینی مزدیسنا :

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رواج یافت و ماههای زرتشتی جانشین ماهای فرس هخامنشی گردید . این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است . این تقویم کاملا مذهبی است و بر اساس خواسته های دینی زرتشتیان و بر اساس انجام مراسم و فرایض دینی آنان بنا شد . به طوریکه هر یک از روزها و ماههای سال به فرشته یا فرشتگانی اختصاص دارد و انجام فرایض دینی را در زمانهای خاص توصیه مینماید . برخی از خصویات این تقویم از این قرار است :

شبانه روز در تقویم مزدیسنا :

در اوستا شبانه روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده : وانگاه، ربیتونیگاه، ازیرنیگاه، اویسروتریمگاه و اشهینگاه. واژه هاتر یا هاسر در فرهنگ اوستا و پهلوی به جای ساعت به کار گرفته می شود و یک هاسر برابر است با یک ساعت و 12 دقیقه امروزی. روزهای 30 گانه در این تقویم که هر یک به نام فرشته یا ایزدی نامگذاری شده است به شرح زیر می باشد :
هرمزد یا اهورازمزدا

بهمن یا وهومنه

اردیبهشت یا آش وهشت

شهریور یا خشتروئیریه

سفندارمذ یا سپنت آرمئیتی

خرداد یا هوروتات

امرداد یا امرتات

دی به آذر یا دئوش

آذر یا آتر

آبان
حورشید یا هورخشئت

ماه یا ماونگه

تیر یا تشتری

گوش یا گئوش

دی به مهر یا دئوش

مهر یا میتر

سروش یا سرئوش

رشن یا رشئو

فروردین یا فره وشی

بهرام یا ورترئن

رام یا رامن

باد یا وات

دی به دین یا دئوش

دین یا دئنا

ارد ( ارت ) یا اشی ونگوهی

ارشتاد ( اشتاد ) یا ارشتات

آسمان یا اسمن

زامیاد یا زم

ماراسپند ( مهر اسپند ) یا منثر سپنت

ائیران

در خرده اوستا در گفتاری تحت عنوان سیروزه میخوانیم , نگهبانی از 30 روزهای ماه به یکی از فرشتگان سپرده شد و به همان فرشته نامزد گردیده است و ایزدان معروف مزدیسنا , همان که روزهای ماه را به نامهای آنان خوانده اند و خود ایزدان بزرگ از همکاری مهین فرشتگان که آنان را امشاسپندان گویند , شمرده شده اند و بقیه همکاران و مددکاران آنها می باشند:
امشاسپندان = ایزدان همکار

هرمزد = دی به آذر، دی به مهر، دی به دین

بهمن = ایزد ماه، ایزد گوش، ایزد رام

اردیبهشت = ایزد آذر، ایزد سروش، ایزد بهرام

شهریور = ایزد خور، ایزد مهر، ایزد آسمان، ایزد ائیران

سفندارمذ = ایزد آبان، ایزد دین، ایزد ارت، ایزد ماراسپند

خرداد = ایزد تشتر ( تیر )، ایزد فروردین، ایزد باد

امرداد = ایزد رشن، ایزد اشتاد، ایزد زامیاد